İyiden Ödüle Kötüden Cezaya: Kutadgu Bilig’e Kültürel Bir Yaklaşım

Ahlak, kulturun icinde sekillenen ve anlamsal icerigi dusunce, inanc ve motivasyon farkliklari nede-niyle cografya, kultur ve tarihe gore cesitlilik gosteren bir kavramdir. Goreceli ve degisken bir yapiya sahip olan bu kavramin icerigi, iyi ve kotu uzerine kuruludur. Iyi ve kotu, dusunce tarihinde kimi zaman Sokrates, Platon ve Farabi’de oldugu gibi bilgiyle kimi zaman da Kant gibi davranisin ardindaki niyet ile ozdeslestirilir. Dusunurler, bir eylemin gerceklestirilmesi ya da gerceklestirilmemesi konusunda ortak bir degerin olduguna ve evrensel ahlak yasasinin objektif ozelliklerine vurgu yapmaktadir. Ideallestirilen bir eylemin ortaya cikmasi odul ile sonuclanirken; yapilmamasi istenen eylemin gerceklestirilmesi ise ceza olgusunu dogurur. En ilkel topluluklardan gunumuz cagdas toplumlarina kadar toplumsal hayati duzenleyen kurallar vardir. Toplumsal yasami duzenleyen kurallar toplumsal yasamda meydana gelen degisiklikler ile sekillenir. Her donemde yazili veya yazisiz hukuk sistemi iyi > odul, kotu >ceza karsitligi uzerine kurulur. Kisinin norm ve beklentilere uygun davranip davranmadigi denetimini saglayan unsurlarin en onemlisi toplumsal denetimdir. Turk dilinin ilk yazili urunlerinden olan Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib tarafindan 1069-1070 yillarinda Kasgar’da yazilmistir. Hacib, 6645 beyitten olusan bu eserinde, adindan da anlasilacagi uzere hem bu dunyada hem de olumden sonraki yasamda insani mutluluga ulastiracak davranislari dort kahramanin diyaloglariyla verir. Karahanlilar donemi Turk toplumsal yasaminda buyuk kirilmalarin degisimlerin gorul-dugu bir donemdir. Bu donemde de toplumun istikrarini ve bireyler arasi iliskileri duzenleyen ahlak degerleri ve hukuk sistemi mevcuttu. Bu degerler sisteminde tarihsel Turk toresi ve Islam’in buyruklari soz konusu olmustur. Eski inanclarindan, Muslumanliga gecen toplumun yeni ahlaki ve siyasi hedeflere ihtiyaci oldugunu bilen Hacib, toplumuna ve yoneticilerine hem bu dunyada hem olumden sonraki yasamda mutluluga goturecek davranis sistemini gostermek istemistir. Islam dinine gecen Turklerin toplumsal yasaminda ve dusunce dunyasinda iyi ve kotunun icerigi degismis, yeni iyi-kotu insan tipi ortaya cikmistir. Hacib’in dusunce dunyasinda iyi ve kotu, bilgi ile ozdeslestirilir. Hacib, bir aydin olarak din degistirmis bir topluma yeni ahlaki hedefleri Turk toresini gozardi etmeyecek sekilde sunar. Onun iyi-dogru insan tipi, Hoca Ahmet Yesevi’deki gibi tasavvufi ogretiyle degil; Turk toresinin ve Islam dininin prensipleriyle sekillenmistir. Hacib, bu dunyaya fazla gonul baglamayan, imanla Allah’a bagli ve kalbi Allah sevgisi ile dolu, bilgili bireyleri ideallestirmistir. Hacib, insanlari iyilik yapmaya yoneltecek sekilde motive eder. Hacib, iyi kavramini ve iyi insan olmanin yuceligini aciklarken insanlari iyilik yapmaya farkli sekillerde guduler. Cunku erdemli olmanin sonucunda odule mutlaka kavusulacaktir. Bilgili, merhametli ve itaatkâr insan, huzura ve mutluluga erisilebilir. Ona gore Tanrinin yarattigi kutsal canli olan insan, iyi davranislar ile hem bu dunyada hem de ahiret hayatinda odulune kavusacaktir. Hacib’e gore bilgisizlik, dogru konusmamak, icki icmek, haram, isyankârlik, zina, kanunlara uymamak vs. kotudur. Her insan, dogumundan olumune kadar toplumsal cevrede sergiledigi kotu davranislarindan dolayi cezalandirildigi icin Hacib, kotu davranislarin toplumsal hayattaki yaptirimlarini da mutlak suretle ifade etmistir. Hacib, Islam’a gecen halkina kotu davranisin sadece bu dunyada da degil olumden sonra da yaptirimla karsilasilacagini hatirlatir. Toplumsal yasam uzerinde etkili olan Islam dininin bu tur buyruklari Hacib icin bir guduleme araci olarak kullanilmistir. Bu, sosyal davranislarin en onemli denetim unsurunun toplumun kendisi oldugu gercegini gostermektedir.